Czapki

Noszenie wymyślnych nakryć głowy oznaczało wysoki status w społeczeństwie. Podobnie było z czapkami wojskowymi, które poprzez swój, często unikatowy charakter podkreślały zarówno rangę społeczną jak i miały oddziaływać psychologicznie. Nakrycie głowy od wieków wyróżniały osoby służące w formacjach wojskowych, zaś mundur budził szacunek i zaufanie.

Głównym zadaniem jest ochrona głowy przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi: zimnem, gorącem, deszczem, śniegiem, wiatrem, promieniami słonecznymi itp. Czapka różni się od innych nakryć głowy tym, że zwykle posiada daszek.

Na kształt, fason i kolor czapki duży wpływ ma panująca w danych czasach i na danej przestrzeni moda. Czapki wojskowe i służb mundurowych mają ściśle określony krój i kolor i mogą być noszone tylko przez uprawnionych przedstawicieli tych służb (przy czym można wyróżnić czapki galowe, noszone tylko w przypadku uroczystości i ceremonii oraz czapki polowe – noszone na co dzień i w czasie ćwiczeń).Cechy czapnicze istniały w Polsce od XIV wieku.

Rogatywka – rodzaj nakrycia głowy z kwadratowym denkiem, spotykana u ludów Azji, południowo-wschodniej Europy oraz Lapończyków, charakterystyczna polska czapka narodowa. Forma czapki z futrzanym otokiem i sukiennym wierzchem różnych kształtów, między innymi kwadratowym, występowała na terenach Polski, Rusi i Skandynawii już we wczesnym średniowieczu i w początkach XVIII wieku weszła do ówczesnej mody polskiej. Wczesne formy czapek z kwadratowym denkiem pojawiały się w polskiej lekkiej jeździe w XVI wieku m.in. dzięki silnym kontaktom polsko-węgierskim (czapka magierka). Miękka rogatywka rozpowszechniła się w Polsce jako nakrycie głowy patriotycznego ruchu konfederatów barskich w 1768, stąd nazywana była konfederatką. Była to sukienna czapka męska, bez daszka, o główce z kwadratowym denkiem, koloru zwykle karmazynowego, obszyta barankiem, czarnym lub siwym. Przy lewym boku przypinano kokardę, rozetę lub krzyż kawalerski i pióra lub kitę. W latach 80.-90. XVIII wieku ukształtowała się jako wysoka usztywniona czapka rogata z daszkiem, stanowiąca nakrycie głowy ułanów. Utożsamiana z polskim nakryciem głowy i nazywana nawet czapką polską, używana była już szerzej przez różne formacje podczas insurekcji kościuszkowskiej, także piechotę, milicję i kosynierów. W sformowanych następnie Legionach Polskich we Włoszech wprowadzono jako standardowe nakrycie głowy wszystkich formacji wysoką usztywnioną rogatywkę z daszkiem.

Wysoka rogatywka z daszkiem, zbliżona do czapek z końca XIX wieku, używana była następnie w części formacji jazdy i piechoty Księstwa Warszawskiego i innych wojsk polskich epoki napoleońskiej

Po 1815 rogatywki w dalszym ciągu używane były jedynie przez ułanów Królestwa Polskiego. Szerzej były używane przez różne formacje podczas powstania listopadowego 1830-1831, m.in. przez Gwardię Narodową.

Rogatywki o różnych formach, postrzegane jako symbol narodowy, pojawiały się podczas kolejnych polskich zrywów przeciw zaborcom, m.in. powstania krakowskiego 1846 i Wiosny Ludów 1848, w tym Legionu Polskiego na Węgrzech 1848-1849 i Legionu Polskiego we Włoszech 1848. Były one często jedynym narodowym elementem umundurowania. Rogatywki dla piechoty i jazdy przewidywały wytyczne Rządu Narodowego podczas powstania styczniowego 1863.

Rogatywka, jako sukienna czapka męska, była używana przez niektóre polskie formacje zbrojne w czasie I wojny światowej (II Brygada Legionów Polskich, Armia gen. Hallera, Wojska Wielkopolskie).

Po odzyskaniu niepodległości Komisja Ubiorcza Ministerstwa Spraw Wojskowych zdecydowała 21 września 1919 wprowadzić rogatywkę jako standardowe nakrycie głowy o typie polskim dla wszystkich rodzajów wojsk i stopni. Podczas reformy mundurowej w 1935 dotychczasową rogatywkę zastąpiła czapka garnizonowa o nowym kroju, o usztywnionym kwadratowym denku, przechylonym na prawą stronę. Wzór rogatywki usztywnionej noszony był do wszystkich odmian munduru garnizonowego. W 1937 czapkę garnizonową uzupełniła miękka, nieusztywniona rogatywka polowa dla wojska, z wyjątkiem lotnictwa, marynarki, wojsk pancernych i zmotoryzowanych. Wg regulaminu z 1937 r. wykonana była z sukna mundurowego dla szeregowców, a z kamgarnu dla oficerów. Daszek był usztywniony, z tego samego materiału, co czapka. Otok był składany, można było go opuszczać chroniąc uszy i kark. Godło na rogatywce haftowano w tym czasie szarą nicią na owalnej podkładce sukiennej. Czapki polowe w okresie II wojny światowej używane były w różnych oddziałach partyzanckich.

W tworzonym w ZSRR od 1943 ludowym Wojsku Polskim wprowadzono miękką czapkę polową wzorowaną na przedwojennej.

Usztywnione rogatywki noszone były jedynie do ok. 1950, kiedy zastąpiły je całkowicie czapki okrągłe. Rogatywki zachowano w ubiorach polowych. Noszona była ona powszechnie po zakończeniu wojny do 1952 roku, kiedy to pozostawiono ją jedynie w kadrze. Przywrócona została w 1961 roku dla wszystkich żołnierzy jako lekka, bawełniana rogatywka ze specjalnej tkaniny we wzorach maskujących. W 1990 przywrócono w Wojsku Polskim tradycyjne nakrycie głowy w postaci usztywnionej rogatywki garnizonowej. Zastosowanie obecnie w roku 2015 pomysł na czapkę polową z daszkiem (właśnie rogatywkę) powrócił.

Czako – rodzaj wysokiej czapy wojskowej używanej od końca XVIII wieku (choć korzenie sięgają dalej) do początków XX wieku w oddziałach frontowych, a jako nakrycie głowy reprezentacyjne w niektórych krajach do dziś. Jest zrobione ze skóry i sukna. Na początku swego istnienia miało około 40 cm. wysokości, a ok. roku 1850 uległo skróceniu. Z czaka wywodzi się francuskie kepi. Zdobione były często kitami, kokardami, pomponami (kulistymi i pędzelkowymi), pióropuszami lub tzw. cierlicami (od ang. Hackle, czyli niewysokimi kitami barwionymi kolorem pąsowym nad dole i białym na górze w kształcie szyszki świerkowej bądź owalu).

Bikorn, dwuróg – rodzaj nakrycia głowy, kapelusza, powszechnego w użyciu w XVIII i XIX wieku, szczególnie w Europie i Ameryce Północnej zarówno w wojsku jak i w marynarce, kojarzonego często z Napoleonem Bonaparte. Bikorny noszone były zarówno przez oficerów jak i generałów epoki napoleońskiej, przetrwały jako składnik munduru galowego w wielu armiach aż do lat dwudziestych XX wieku. Bikorn wywodzi się z trikornu i początkowo czarne bikorny posiadały raczej szerokie rondo, z przednią i tylną częścią zawiniętą do góry i spiętą razem, tworząc nakrycie głowy w kształcie soczewki. Dodatkowo posiadały kokardę w barwach narodowych z przodu. Niektóre bikorny były tak wykonywane, że można je było płasko złożyć i włożyć pod ramię – ta odmiana znana jest na świecie pod nazwami chapeau-bras lub chapeau-de-bras. To nakrycie głowy szczególnie upowszechniło się wśród oficerów marynarki na całym świecie i było bardzo popularne aż do I wojny światowej. W Polsce bikorny upowszechniły się wraz z modą na nie na świecie – używane były w czasie Insurekcji kościuszkowskiej, a także później w armii Księstwa Warszawskiego czy Królestwa Polskiego, głównie przez oficerów. Bikorny były też elementem munduru galowego oficerów Marynarki Wojennej RP w okresie międzywojennym.

Kepi – czapka ze sztywną obręczą, na której znajduje się płaskie denko. Pierwotnie kepi miało daszek. Kepi to nakrycie głowy typowo uczniowskie lub wojskowe. Najbardziej znane są kepi używane przez francuską armię (w tym Legię Cudzoziemską) i żandarmerię. Politykiem, który upamiętnił się lansowaniem tego modelu nakrycia głowy był generał Charles de Gaulle.

Furażerka – rodzaj miękkiej, sukiennej czapki bez daszka, o podłużnym kształcie, stosowanej najczęściej w wojsku. W wojsku stosowano ją, gdy nie obowiązywało wkładanie kapelusza, czako, czapki lub hełmu. W Polsce używana od XVIII wieku. Początkowo popularna wśród żołnierzy zaopatrzenia (stąd jej nazwa – furażowy to niegdyś żołnierz zaopatrujący konie). W okresie Księstwa Warszawskiego w wojskach polskich używano furażerki typu francuskiego z długim szpiczastym wierzchołkiem, opadającym na lewą stronę i zakończonym chwostem. W czasie Królestwa Kongresowego w wojsku polskim wprowadzono furażerkę okrągłą typu rosyjskiego.

W latach 1918-1939 obowiązywały w Wojsku Polskim furażerki typu amerykańskiego. Furażerki były noszone przez żołnierzy polskich walczących na frontach II wojny światowej. Taki typ furażerki obowiązuje obecnie w Wojsku Polskim i jest szeroko stosowany (głównie u kobiet i wśród wojsk lotniczych).

Czapka garnizonowa – W Siłach Zbrojnych RP czapki garnizonowe nosi się do ubioru galowego, wyjściowego i służbowego. Czapki garnizonowe noszą żołnierze (tylko mężczyźni) Sił Powietrznych i Marynarki Wojennej. W Wojskach Lądowych obowiązuje charakterystyczna czapka garnizonowa – rogatywka.

Czapka garnizonowa w Siłach Powietrznych jest koloru stalowego z czarnym otokiem. Posiada czarny daszek. Na czapkach garnizonowych lotnictwa umieszczony jest orzeł Sił Powietrznych haftowany srebrzystym bajorkiem na podkładce barwy czarnej. Korona, dziób i szpony haftowane bajorkiem złocistym. Czapka garnizonowa w Marynarce Wojennej jest koloru białego z czarnym otokiem. Występują dwie czapki: zwykła oraz letnia.

Oprócz tego podobnie jak w Siłach Powietrznych występują różnicę w czapkach dla poszczególnych korpusów osobowych. Czapka garnizonowa dla marynarzy nie posiada daszka. Na otoku posiada złoty napis MARYNARKA WOJENNA.

Uszanka – ciepłe zimowe nakrycie głowy, wykonane najczęściej z futra, z charakterystycznymi klapami chroniącymi uszy od mrozu. W XIX w. przy klapach pojawiły się troczki, które można zawiązać albo pod brodą (ulepszając ocieplenie uszu), albo na górze (odkrywając uszy). Uszanka wywodzi się z Rosji, ale Rosjanie prawdopodobnie zapożyczyli jej krój od Mongołów podczas średniowiecznej mongolskiej inwazji na Ruś Kijowską.

Chociaż uszankę uważa się za typowo rosyjskie nakrycie głowy to futrzane czapki o podobnym kroju są rozpowszechnione także w Chinach, Północnej Korei, krajach Europy Wschodniej, w tym także w Polsce, oraz w krajach dawnego Związku Radzieckiego. Czapki uszanki to często spotykana część umundurowania zimowego służb policyjnych i wojskowych w krajach leżących w zimnym klimacie, takich jak Rosja i Polska. Czapki te są noszone przez Wojsko Polskie do dziś. Można ją także zobaczyć w miastach amerykańskich takich jak Chicago (stan Illinois) podczas mroźnych zimowych miesięcy, zwłaszcza w okolicach o dużej liczbie emigrantów z Europy Wschodniej. Znane są także w Finlandii i używane jako część zimowego umundurowania wojskowego od 1939 do dziś.

Czapki uszanki często są szyte ze skórek królików i piżmaków jakkolwiek do rzadkości nie należą też czapki z futra szarych wilków lub psów. Lepszej jakości czapki mogą być też wykonane z futer lisów, kun lub dobrej jakości skór owczych. Produkuje się także czapki ze sztucznych materiałów, często przeznaczone na sprzedaż dla turystów. Uszanki szyte ze sztucznego futra czasami są żartobliwie określane jako wykonane z futra ryby. Część Rosjan uważa, że noszenie czapki z uszami opuszczonymi do dołu nie jest dostatecznie męskie dlatego też stereotypowy portret śmieciarza lub gospodarza domu sprzątającego podwórko przedstawia go zwykle w czapce uszance z rozwiązanymi bezładnie klapami, z których jedna skierowana jest ku górze a druga zwisa ku dołowi.

Budionówka – nakrycie głowy używane w Armii Czerwonej. 7 maja 1918 roku rozkazem Ludowego Komisarza ds. Wojny RFSRR ogłoszono konkurs na nowe umundurowanie dla żołnierzy Armii Czerwonej. 18 grudnia 1918 roku konkurs rozstrzygnięto, wybierając projekt, który był de facto połączeniem dwóch (być może i więcej) krojów i motywów. Budionowka przypomina więc szyszaki ruskich wojów średniowiecznych (forma spiczasta). Ponieważ jest nakryciem głowy typowo zimowym, ma także, znane z innych rosyjskich czapek, odwijane nauszniki.

W początkowym okresie była nazywana „bogatyrką”, ostatecznie jednak została nazwana na cześć dowodzących armii, na wyposażenie których czapki wprowadzono jako pierwsze, tj. Michaiła Frunze oraz Siemiona Budionnego. Nazywano je więc „frunzetkami” lub „budionowkami”. Ta ostatnia nazwa przyjęła się najlepiej i przetrwała do czasów współczesnych. Według zamysłu miała być ona używana jedynie podczas parad wojskowych, gdzie spiczasta forma miała symbolizować ciągłość armii pochodzących od ruskich wojów XII i XIII w.