Hełmy

Rzymianie używali hełmów wzoru galijskiego, stąd nazwa Galea (pełna nazwa cassis-galea). Potem zaczęli wytwarzać na masową skalę własne hełmy (cassis). Wynikało to z profesjonalizacji armii (mniej więcej od czasów reformy Mariusza), w której starano się zunifikować uzbrojenie zaczepne i obronne legionistów. Dotyczyło to również hełmów, które przechodziły liczne przemiany i modyfikacje wynikające z użycie materiałów i techniki produkcji jak również funkcji (hełmy piechoty legionowej, hełmy oddziałów posiłkowych, hełmy kawaleryjskie).

Hełm rzymski (cassis) choronił głowę rzymskiego piechura, będąc zawiązywanym pod brodą skórzanym paskiem. Wykonany był ze skóry obitej metalową blachą.
Szczyt hełmu wzmacniały gałki, pierścienie bądź guzik z kruszcu, pełniące funkcje dekoracyjne. Hełm rzymski charakteryzował się policzkami oraz nakarczkiem – z czasem stał się pierwowzorem późniejszych szyszaków wschodnich, w tym również i polskiego szyszaka husarskiego.

W średniowieczu zasadniczą częścią hełmu był dzwon, jednolity lub zmontowany z kilku części. Dolna jego część miewa czasami dookolną obręcz, a do jego krawędzi mocowano kolczy czepiec chroniący kark. Osłoną twarzy bywał nosal – płytka umieszczona z przodu dzwonu lub tworząca jego część. Hełmy młodsze zamiast nosala maja ruchomą zasłonę. Szczyt dzwonu nierzadko wieńczyła tulejka na pióropusz lub kitę.

W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, hełmy wykuwano w warsztatach specjalistów – hełmiarzy, a także płatnerzy, należących z reguły do zbiorowego cechu kowali. Wyodrębnienie się wytwórców ochron głowy nastąpiło w efekcie postępu produkcji zbrojeniowej. W 1326 r. w Krakowie pracował Hannus „helmfrint”, inna nazwa hełmiarzy to „helmsmeden” lub „galeatores”. Do połowy XV w. w Krakowie działało minimum dziesięć warsztatów produkujących hełmy, nie licząc płatnerskich. Wśród hełmiarzy istniała zapewne specjalizacja. We Lwowie, w latach 1382-1414, pracował Piotr Eysenhutil (Ysenhuter), a więc rzemieślnik wykuwający kapaliny.

Rodzaje hełmów średniowiecznych: szyszaki, hełmy stożkowe, okularowe (Hełmy popularne wśród ludów skandynawskich, konstrukcją przypominały Normańskie, z tą różnicą, że posiadały okular – łukowaty pasek blachy przymocowanej do nosala i obręczy hełmu, co dawało dodatkową ochronę twarzy przy cięciach z góry, bez większej utraty widoczności i jakości wentylacji), łuskowe (Dzwon złożony był z niewielkich metalowych łusek mocowanych do sztywnego kołpaka lub czapki z materiału organicznego),garczkowe (był całkowicie zamknięty i chronił głowę oraz częściowo kark i szyję), kapalin (W późnym średniowieczu stał się najpospolitszym hełmem w Polsce. Kapalin znano już w starożytności, a ponowną popularność zyskał w Europie w XII w. W Królestwie Polskim pojawił się pod koniec XIII w., ale powszechny stał się w XIV w. Hełm o kształcie kapelusza, sporządzony z kilku znitowanych blach lub, rzadziej, wykuty z jednego kęsa żelaza), przyłbica (Hełm zwany przyłbicą pojawił się w Europie Zachodniej około połowy XIV w. Przyłbica to hełm z ruchomą zasłoną, a nie sama zasłona. Zasłona ta nie była częścią dzwonu, ale łączyła się z nim za pomocą zaczepu lub zawiasu czołowego lub dwóch zawiasów skroniowych).

Hełm (szyszak) husarski – Hełm husarski wywodzi się od otwartego hełmu stożkowego pochodzenia wschodniego, zwanego też szyszakiem, który używany był w średniowiecznej Polsce i na Rusi. Elementem charakterystycznym szyszaka było jego zwieńczenie, tzw. szysz, w postaci tulei na pióropusz lub grot.

Hełm husarski wykonany był z żelaza, składał się z półkolistego dzwonu, podszytego skórą z wysokim i efektownym grzebieniem. Grzebień najprawdopodobniej został przejęty od używanego na zachodzie Europy szturmaka. Do dolnej części dzwonu przynitowany był otok. Elementem charakterystycznym był, przynitowany do otoku daszek z nosalem, który rozszerzał się na końcu w wydatną zasłonę twarzy, o kształcie zbliżonym do liścia. Jego wykrój nawiązywał wyraźnie do stylistyki wschodniej. Do otoku przymocowane były także nakarczek i policzki, w których wycięte były otwory słuchowe, najczęściej w formie serca.

Hełmy, podobnie jak cała zbroja husarska posiadały wiele elementów dekoracyjnych, np. mosiężne guzki umieszczone na policzkach. Dekoracje podkreślały pozycję społeczną i wojskową husarzy. Miało to duże znaczenie, gdyż husaria w Polsce to najpoważniejszy znak autoramentu narodowego, jednostka zarezerwowana dla najmożniejszych i najbardziej ambitnych, budząca podziw i zachwyt obcokrajowców.

Popularnym rodzajem hełmu używanego w XVI-XVII wiekach był morion. W okresie tym i następnym hełmy jednak straciły na popularności, wraz z rozwojem broni palnej, przeciw której nie stanowiły osłony.

Morion – rodzaj otwartego hełmu wywodzącego się konstrukcyjnie z kapalinu, będący w użyciu w XVI i XVII wieku. Noszony był przez piechurów (głównie pikinierów i muszkieterów) rzadko przez jazdę (np. rajtarów) – wyjątkowo we Francji przez szwoleżerów. Charakterystyczne cechy moriona to tzw. grzebień oraz kształt ronda: boki opadające, przód i tył – zadarte i spiczaste. Dzisiaj hełmy tego typu noszone są przez członków Gwardii Szwajcarskiej. W filmach o podboju Meksyku i państwa Inków jest to najbardziej charakterystyczny atrybut konkwistadorów.

W XVII-XVIII w. popularność na ziemiach Rzeczypospolitej zyskała turecka misiurka, hełm złożony z płaskiego, lekko wypukłego „talerza”, chroniącego szczyt czaszki i z umocowaną kolczą ochroną czoła, boków głowy i karku. Stosowany tylko i wyłącznie na skórzanej czapce bądź turbanie, gdyż nie posiadał wyściółki.

W XVIII-XIX wiekach hełmy stosowały tylko nieliczne formacje wojskowe, jak kirasjerzy oraz formacje porządkowe. Hełmy tego okresu pełniły w dużej mierze funkcje ozdobne i wyróżniające. Jednym z szerzej stosowanych hełmów XIX wieku była niemiecka skórzano-metalowa pikielhauba.

Hełm kirasjerski – kirasjerzy to istniejący w XVI-XX wieku, zachodnioeuropejski rodzaj ciężkiej jazdy w zbrojach z metalowych płyt (kirysach lub zbrojach kirasjerskich). Kirasjerzy stanowili uprzywilejowaną formację i byli zwolnieni z wielu obowiązkowych elementów służby. Kirasjerzy nosili stalowe, otwarte hełmy w kształcie kasku, nawiązujące do hełmów hellenistycznych Greków i Rzymian. Posiadały otok z czarnego niedźwiedziego futra, a ozdobione były nadgrzebieniem z końskiego czarnego włosia i piórem pąsowym na lewym boku.

Pikielhauba – została wprowadzona w 1842 roku rozkazem Fryderyka Wilhelma IV jako ochronne nakrycie głowy pruskiej piechoty. Podobne hełmy były używane już wcześniej w Rosji. Być może zostały skopiowane przez Niemców (Rosjanie zastąpili pikielhauby około 1918 r. budionowkami). Pikielhauba była wykonana z utwardzonej skóry, barwionej na czarno, z wysokim połyskiem, wzmocnionej metalowymi elementami, z których najbardziej charakterystycznym był szpikulec. Szpikulec służył do mocowania na hełmie ozdobnego pióropusza z włosia końskiego, używanego w połączeniu wraz z mundurem galowym. Szpikulec na hełmach oficerskich był zazwyczaj pokrywany powłoką złota lub srebra. Z biegiem czasu sam w sobie stał się elementem dekoracyjnym, bez pióropusza. Oprócz szpikulca najbardziej rozpoznawalną częścią pikielhauby był duży, ozdobny ornament na przodzie hełmu, oznaczający przynależność żołnierza. W 1892 r. został wprowadzony cienki, brązowy pokrowiec z tkaniny – M1892 Überzug – jako standardowe wyposażenie w trakcie ćwiczeń i działań bojowych. Zadaniem pokrowca było ochronienie pikielhauby przed brudem oraz zamaskowanie żołnierza w trakcie walki, ponieważ pikielhauby silnie połyskiwały. Na froncie pokrowca zamiast ozdobnego ornamentu wyszywano lub malowano szablonami czerwoną farbą numer regimentu. Od sierpnia 1914 r. numery nanoszono farbą zieloną, aby żołnierz nie wyróżniał się z tła na polu walki. Na początku pierwszej wojny światowej skórzana pikielhauba z płóciennym pokrowcem była standardowym hełmem armii Cesarstwa Niemieckiego. Od 1915 roku z powodu niedoboru surowców produkowano ją również z blachy, a nawet filcu. W październiku 1916 zmieniono kolor pokrowca na szaro-ziemisty (feldgrau). Jednak pikielhauby nie sprawdzały się już na ówczesnym, nowym polu walki. Niedostatecznie chroniły żołnierzy przed odłamkami i od 1916 roku zaczęły stopniowo wychodzić z użytku zastępowane przez stalowy hełm M1916 (Stahlhelm). Po upowszechnieniu się stahlhelmu używane były już tylko jako galowe, uroczyste nakrycie głowy poza polem walki.

Potrzeba ponownego wprowadzenia ochronnych nakryć głowy dla żołnierzy stała się widoczna na początku I wojny światowej, kiedy na froncie zachodnim żołnierze zalegli w okopach wojny pozycyjnej, narażeni na częsty ostrzał artylerii i moździerzy. Przystąpiono wówczas do opracowania hełmów stalowych, chroniących przed odłamkami pocisków, zwłaszcza padających z góry, jak szrapnele, a także w pewnym zakresie przed pociskami broni palnej padającymi pod kątem, z większych odległości. Jako pierwszy wprowadzono szeroko w 1915 francuski hełm wz.15, opracowany pod kierunkiem płk. Augusta Adriana (tzw. hełm Adriana), przyjęty następnie także przez niektóre inne armie ententy. Był on średnio głęboki, stosunkowo lekki i wyróżniał się podłużnym grzebieniem nad dzwonem hełmu, przykrywającym otwór wentylacyjny oraz charakterystycznym daszkiem i nakarczkiem, lecz zapewniał niewielki stopień ochrony. W tym samym roku wprowadzono brytyjski hełm Mk I, płytki, lecz o kształcie opracowanym w celu jak najlepszego odbijania kulek szrapneli (przypominający kształtem średniowieczne kapaliny). Hełm ten zaadaptowany został także przez armię amerykańską. W 1916 wprowadzono niemiecki hełm wz.16, tzw. stahlhelm, głęboki i ciężki, zapewniający najlepszą ochronę, o kształcie nawiązującym do średniowiecznej łebki, z charakterystycznymi wywiniętymi na zewnątrz nausznikami połączonymi z nakarczkiem. Masa tych hełmów wynosiła od 0,67 ÷ 0,76 kg (francuski) do 0,98 ÷ 1,4 kg (niemiecki).

Nowoczesne hełmy wewnątrz miały wkładki skórzane, zwykle składające się z kilku płatów, wiązanych na górze, pod dzwonem hełmu, pozwalających na dopasowanie hełmu do głowy i zapewniających amortyzację. Hełmy te nie chroniły jednak bezpośrednio przed pociskami broni palnej padającymi prostopadle – jedynie niemiecki stahlhelm miał możliwość nałożenia przedniej płyty pancernej, lecz nie była ona popularna z uwagi na masę i jedynie częściową ochronę. Ku końcowi I wojny światowej hełmy stały się powszechnym ogólnowojskowym nakryciem głowy.

Hełm „adrian” wz. 15 – francuski stalowy hełm, opracowany w 1915 przez wojskową komisję pod kierownictwem naczelnego intendenta armii francuskiej płk. Louisa Adriana. Był pierwszym szeroko stosowanym współczesnym hełmem wojskowym. Stosowany od momentu powstania do początku lat siedemdziesiątych XX wieku. Opracowanie nowej konstrukcji nakrycia głowy dla armii zostało wymuszone nowym sposobem walki, masowym użyciem ciężkiej i szybkostrzelnej artylerii na polach I wojny światowej. Odłamki, które trafiały w głowy żołnierzy powodowały trudne do wyleczenia rany, a często były śmiertelne. Dotychczasowe nakrycia nie dawały żadnej ochrony przed szrapnelami na nowym polu walki.

W Polsce hełmy wz. 15 stanowiły podstawowy typ hełmu do czasu wprowadzenia w 1933 polskiego modelu wz. 31. W czasie kampanii wrześniowej były one na wyposażeniu załóg pojazdów pancernych, kawalerii oraz nielicznych jednostek piechoty. W Polsce malowane były na kolor khaki, natomiast we Francji z początku szaroniebieski, a następnie khaki.

Nowsze modele tych hełmów, zachowujące ich ogólny kształt, używane były w armiach francuskiej (model 26), brytyjskiej (Mk 2) i niemieckiej (M35, M42) także podczas II wojny światowej. Inne państwa, m.in. Polska, Włochy, Japonia, ZSRR i USA opracowały w latach 30. i 40. własne wzory hełmów stalowych, z reguły głębokich. Hełmy wykonane z nowych gatunków stali były odporne na pociski pistoletowe i pośrednie oraz pociski karabinowe wystrzelone z dużych odległości. W Wojsku Polskim w okresie międzywojennym używano różnych hełmów importowanych i pozaborczych, najliczniej francuskich wz.15, lecz na początku lat 30. wprowadzono własny typ głębokiego hełmu wzór 31, w który wyposażono w całości pierwszoliniowe jednostki piechoty do 1939 roku, natomiast kawaleria używała w 1939 lekkich hełmów francuskich. Hełmy stalowe projektowane i stosowane były jeszcze przez kilkadziesiąt lat po wojnie. Na przykład w Polsce od końca lat 60. standardowym hełmem stał się głęboki hełm stalowy wz. 67, o grubości blachy 1,4 mm i masie czerepu (bez wyposażenia wewnętrznego) 1,5 kg.

Hełm wz.31 – polski stalowy hełm, opracowany w 1931 roku. Pierwsze hełmy przekazano do oddziałów w styczniu 1933. Hełm był używany w oddziałach piechoty i artylerii Wojska Polskiego, w Marynarce Wojennej, a także w Korpusie Ochrony Pogranicza, Straży Granicznej (specjalny model z białym orłem wz.27 o wysokości 10 cm), Policji Państwowej oraz nielicznych oddziałach Obrony Narodowej. W artylerii hełmy noszono daszkiem do tyłu, by ułatwić sobie obserwację i obsługę celowników. Prawdopodobnie hełmy wz.31 eksportowane były także do Hiszpanii i Persji. Łącznie do września 1939 wyprodukowano ich około 320 tysięcy sztuk. Hełm był jednoczęściowy z lekkim podcięciem i wyprofilowanym daszkiem. Pokrywany był lakierem antyodblaskowym typu „Salamandra“ lub gładkim. Występował w kolorze khaki, szarym, szaro-zielonym i granatowym (ten ostatni w oddziałach policji, w których używano także hełmów koloru khaki). Zapewniał odpowiednie zabezpieczenie przed szrapnelami, odłamkami i pociskami pistoletowymi. Masa hełmu wynosiła około 1,3 kg.

Hełm korkowy (inna nazwa to hełm tropikalny) – lekkie nakrycie głowy wykonane z korka lub rdzenia pnia. Ponieważ dobrze chronił głowę i twarz od słońca, w czasach kolonialnych był często używany przez Europejczyków na obszarach tropikalnych. Pierwsze proste hełmy korkowe pojawiły ok. 1840 roku w Indiach podczas wojny angielsko-sikhijskiej, ale popularność zdobyły trzydzieści lat później, gdy zaczęły z nich korzystać europejskie armie w swoich zamorskich koloniach. Podczas wojny francusko-pruskiej powszechne stały się niemieckie Pikielhauby, które prawdopodobnie wpłynęły na wygląd hełmu korkowego. Podczas II wojny światowej hełm korkowy był w powszechnie używany przez Brytyjczyków, Turków, Belgów, Francuzów oraz Niemców walczących w Afryce i na Bliskim Wschodzie.

Tego typu hełmy (ale bez prawdziwego korkowego materiału) wykorzystywali też podczas II wojny Japończycy i Amerykanie walczący w gorącym równikowym klimacie oraz Włosi w Północnej Afryce i niemieckie oddziały Afrika Korps. Powszechnie stosowane były one również na Filipinach.

W 1948 roku Brytyjska Armia formalnie zniosła hełmy korkowe, ale w innych krajach pozostały one w użyciu.

Hełmofon – nakrycie głowy z wmontowanymi słuchawkami oraz z laryngofonami lub mikrofonem, przeznaczone do ochrony głowy, umożliwiające łączność radiową lub telefoniczną w warunkach dużego hałasu zewnętrznego. Używane już od czasów I wojny światowej, m.in. przez pilotów samolotów wojskowych, dziś wykorzystywane prawie wyłącznie przez żołnierzy wojsk pancernych i zmechanizowanych we wnętrzach czołgów i transporterów opancerzonych. Stosowane także w Marynarce Wojennej, m.in. na kutrach torpedowych. Hełmofony nie chronią – tak jak wojskowe hełmy – przed skutkami trafienia odłamkami w bezpośredniej walce, ich zadaniem jest jedynie ochrona głowy w ciasnych wnętrzach pojazdu bojowego przed uderzeniami w wystające elementy wyposażenia zwłaszcza wtedy, kiedy przemieszcza się on po nierównościach i bezdrożach. Dawniej szyte były często ze skóry lub ze sztucznej skóry i nazywane były „pilotkami”. Współczesne hełmofony czołgowe najczęściej szyje się z brezentu, pomiędzy warstwy materiału wszyte są co kilka centymetrów pasy specjalnych elastycznych poduszek, mających za zadanie amortyzację uderzeń. Wyżej opisane hełmofony stosowane są głównie w armii rosyjskiej, a wcześniej radzieckiej. Używały ich też armie zaopatrywane przez Rosję/ZSRR w sprzęt pancerny (np. Ludowe Wojsko Polskie). Podobnej konstrukcji używali też czołgiści Bundeswehry. W pozostałych krajach załogi pojazdów pancernych obywały się bez specjalnych ochronnych nakryć głowy (np. czołgiści niemieccy i brytyjscy w czasie II wojny światowej), zadowalając się tylko zestawem słuchawek z laryngofonem, zakładanym na zwykłą czapkę, furażerkę lub beret. W innych armiach (np. United States Army) stosowano i stosuje się sztywne, stalowe, lub z tworzyw sztucznych hełmy z wbudowanymi słuchawkami.

Od lat 80. XX wieku hełmy stalowe zaczęły być stopniowo wypierane przez hełmy wykonywane z włókien sztucznych, zwłaszcza włókien paraaramidowych (Kevlaru), które charakteryzują się kilkakrotnie większą odpornością od hełmów stalowych, przy podobnej masie. Pierwszym udanym modelem, powszechnie stosowanym do chwili obecnej w wielu armiach, był amerykański hełm kevlarowy PASGT opracowany w 1975. Również w Polsce opracowano i wprowadzono w latach 90. podobny hełm tego rodzaju wz. 93, o wysokim stopniu odporności. Produkowane są też hełmy z włókna szklanego laminowanego nylonem balistycznym.

Hauba lotnicza, pilotka – rodzaj czapki skórzanej przeznaczonej dla pilotów samolotów, dopasowana ściśle do głowy lotnika. Stała się szczególnie popularna na początku XX wieku, w momencie kiedy zaczęto użytkować na większą skalę samoloty z otwartym kokpitem.

Wspólnymi elementami dla wszystkich haub były duże nauszniki, pasek zapinany pod brodą, a także często krótki daszek, który umieszczano z przodu i wywijano ku górze, pokazując w ten sposób wyściółkę pilotki, którą najczęściej stanowiła wełna lub futro. Większość pilotek przedłużana była w części tylnej, by zakryć kark pilota, chroniąc go przed wiatrem i zimnem. Hauby przystosowane były do zamontowania słuchawek telefonicznych (względnie radiowych) oraz umożliwiała zakładanie gogli lotniczych, przy czym czerep był wyprofilowany z frontu tak, aby umożliwić jak najściślejsze przyleganie gogli do twarzy pilota. Niektóre hauby dodatkowo zaopatrzano w ogrzewanie elektryczne, które było niezwykle przydatne dla pilotów podczas lotów na dużych wysokościach lub w czasie okresu zimowego.

Razem z pojawieniem się zamkniętych kokpitów zapotrzebowanie na pilotki zmalało, jednak całkowicie nie zaprzestano użytkowania ich. Hauby lotnicze przeżyły swoją drugą młodość podczas trwania II wojny światowej, kiedy to znowu piloci nakładali je na swoje głowy podczas lotów. Jednak ponownie straciły swoją pozycję po rozpoczęciu wprowadzania do użytku samolotów odrzutowych, kiedy to skórzane pilotki poczęto zastępować pewniejszymi i bardziej bezpiecznymi dla pilotów nowoczesnymi hełmami wykonanymi z tworzyw sztucznych, jak plastik czy później włókna węglowe.